Etkiler, Tepkiler, Ön Yargılar ve Tercihler Üzerine

Geçenlerde eve aldığımız teras salıncağının askı parçalarından biri hatalı çıkmıştı; fakat bunu salıncağın kurulumunu neredeyse bitirmek üzereyken fark etmiştik. Ben ısrarla eşime salıncağı aldığımız mağazaya iade etmemiz ve yenisiyle değiştirmemiz gerektiğini söylerken eşim ise bu fikre sıcak bakmamıştı. Israrla ve azimle hatalı askı parçasını kancaya geçirmeyi başardı ve salıncağın kurulumunu hatalı parçayla da olsa tamamladı. Hatalı parça olmasına rağmen salıncağı kurabilmiş olmasının verdiği zafer hissiyle de “çocuklar gibi şen” bir şekilde siftahı yaptı ve güzelce sallandı.

Salıncağı iade etmek istememesine o zaman şaşırmıştım; zira ben iade edip yenisiyle değiştirmeye çok hevesliydim; fakat bu davranışın ardında yattığını düşündüğüm psikolojik sebeple ilgili yazılar okuduğum zaman eşimin bu davranışını “mantıksız bir mantık” temeline oturtabildim: Batık maliyet yanılgısı.

Batık maliyet yanılgısı; bir şeye para, zaman, emek, enerji vb. anlamlarda ne kadar çok yatırım yapmışsak o iş batık bir maliyete dönüşmüş olsa bile o işe tutunma ihtimalimizin o kadar arttığını ifade eden psikolojik bir durumdur. Yani örneğin bir şeye ne kadar çok para harcamışsak harcadığımız paranın boşa gittiğini anlamış olsak bile o şeyden vazgeçmeyiz, o şeyde ısrar ederiz. Bizim örneğimiz üzerinden konuyu anlatmaya çalışayım.  Salıncağın kurulumunda ben sadece ufak tefek getir götür işleri yapmıştım, işin çok büyük bir kısmını ise eşim halletmişti, yani salıncak kurulumunda ikimizin verdiği emek kıyaslandığında onun verdiği emek çok daha fazlaydı. Dolayısıyla ben çok da emek sarf etmediğimden üründen vazgeçme eşiğine çok kısa bir sürede gelmiştim. Oysaki eşim, verdiği emek çok olduğu için batık maliyete (hatalı askı parçasına) katlanmayı tercih etmişti, yani batık maliyet yanılgısına düşmüştü ve bu nedenle ürünü değiştirmek istemedi ve mevcut ürünle kuruluma devam etti.

Batık maliyet yanılgısına verilen yaygın örneklerden biri de sırf biletine para ödediğiniz için izlemek zorunda hissettiğiniz film örneğidir. 

Bir önceki paragrafın son cümlesi, bu hikâyeyi anlatırken ele alacağım bir diğer kavram olan statüko ön yargısına örnek niteliğinde. Zira statüko ön yargısı, karar verme aşamasındaki bir bireyin alternatifler arasından, mevcut durumu korumaya yönelik olanı seçme eğilimidir. Her ne kadar diğer alternatifler daha iyi sonuçlar barındırıyor olsa dahi birey, mevcut durumunu korumaya yönelik bir eğilime girer. Belki de değişimden korktuğu için birey, mevcut durumunu koruma yönünde hareket eder. Bu eğilim, statüko ön yargısı olarak isimlendirilir. Hikâyemize dönecek olursak ürün hatalı parçaya sahip ve yenisiyle (hatasız parçalı) değiştirme alternatifi olmasına rağmen eşimin mevcut ürünü tercih etmesi, statüko ön yargısının bir göstergesi. Benzer şekilde benim de 9 yıllık (evet, abartmıyorum!) cep telefonumdan vazgeçemeyip ısrarla yenisini almamam ve mevcut telefonumu kullanmaya devam etmem de statüko ön yargısının bir örneği olabilir. Gerçi bu tercihimde eşyalarımla kurduğum duygusal bağın da etkisini göz ardı edemem. Eşyalarımla kurduğum söz konusu duygusal bağın da psikoloji literatüründe bir karşılığı var: Sahiplik etkisi.

Atalarımız da statüko ön yargısından muzdariplermiş=d

Sahiplik etkisi, kişinin sahip olduğu eşyalara gereğinden fazla değer biçmesi sonucunda onları elden çıkaramaması, sahip olmadığı mallara göre onları daha üstün görmesi durumu/yanılgısı olarak ifade edilir. Gerçekten de sahip olduğum 9 yıllık telefonumu üst model telefonlardan bile daha iyi görüyor, fotoğraf kalitesi konusunda telefonumun üstüne tanımıyorum. Geçenlerde bir akrabamın bana jest olsun diye kendi üst model telefonunu benimkiyle takas teklifini bile geri çevirdim. İşte bunlar hep sahiplik etkisinden. Ama o da ne?! Sahiplik etkisiyle çok yakından akraba bir diğer kavram da “bu yazıda ben de olmalıyımm!” diyor ve sesine kulak veriyorum: Kayıptan kaçınma ön yargısı.

Sahiplik etkisinin (İng: Endowment effect) bir sonucu olarak kendi sahip olduklarımıza daha çok değer biçtiğimizi anlatan bir görsel

Kayıptan kaçınma ön yargısı, kişinin sahip olduğu bir eşyayı kaybetmekten duyacağı mutsuzluğun, kişiye o şeye sahip olmanın getireceği mutluluktan daha fazla olması sonucunda ortaya çıkan ön yargıdır. Bu nedenle kaybı vurgulayan mesajlar, kazancı vurgulayan mesajlardan daha etkili olabilir. Örneğin “bu diş macununu kullanmazsanız diş kaybına varan sorunlar yaşayabilirsiniz” mesajı, “bu diş macununu kullanırsanız sağlıklı diş etleriniz olur ve diş kaybı yaşamazsınız” mesajından daha etkili olabilir kayıptan kaçınma ön yargısına göre. 

Kayıptan kaçınma ön yargısının bir sonucu olarak kaybın getirdiği mutsuzluğun, kazancın getireceği mutluluğa kıyasla daha ağır geldiğini ifade eden bir görsel

Öte yandan 9 yıllık telefonumla olan hikâyeme dönecek olursak statüko ön yargısı, sahiplik etkisi ve kayıptan kaçınma ön yargısının etkisiyle cazip bir telefon takası teklifini geri çevirmiş bulunmaktayım. Peki bundan pişman mıyım? Çoğu kişi bu tercihimde rasyonel davranmadığımı, mantıksız davrandığımı düşünmüş olsa da pişman değilim!=) Yaşasın kadim (!) telefonum! Yaşasın sahiplik etkisi ve türevleri!=)